Uklonimo barijere
Autor: Dr Filip Mirić
Foto: Willi Heidelbach, Pixabay.com
Način na koji se označava određena grupa ljudi nikada nije samo lingvističko pitanje. Ovo iz razloga jer on gotovo uvek odslikava i sveukupni odnos društva prema toj kategoriji ljudi. Tako je i kada je reč o etikeciji osoba sa invaliditetom, odnosno o jeziku invalidnosti. Uočljivi su napori u mnogim savremenim društvima da se pronađe najprikladniji izraz za označavanje osoba sa invaliditetom (Petrović, 2007, Mirić, 2015:116). Zbog toga u pokretu osoba sa invaliditetom još uvek je aktuelna rasprava o pravilnom terminološkom označavanju ove grupe ljudi. uklonimo barijere
Označavanje osoba sa invaliditetom nema samo lingvistični značaj. Samim terminom koji se koristi u mnogome se odslikava i stav društva o osobama sa invaliditetom. Zbog toga su uočljive tendencije u gotovo svim savremenim društvenim sistemima da se pronađe odgovarajući termin kojim bi se označavale osobe sa različitim vrstama invaliditeta, koji bi bio dovoljno jasan s jedne strane, a istovremeno neće dovesti do stigmatizacije i diskriminacije onih na koje se odnosi. Danas se su u upotrbi različiti termini za označavanje osoba sa nekim oblikom invaliditeta- invalidi, osobe sa posebnim potrebama, hendikepirani, označavanje ljudi po dijagnozi (cerebralci, gluvi, slepi) itd. Svaki od ovih izraza zahteva posebnu pažnju i objašnjenje, pa će zato u nastavku biti ukratko analiziran svaki od njih jer upravo njihova upotreba predstavlja centralno pitanje kada se govori o jeziku invalidnosti. Iako nije postignut društveni konsenzus o tome koji je termin najprikladniji za označavanje osoba sa invaliditetom, danas su u upotrebi najčešće sledeći termini:
Termin invalid (lat.invalidus-nesposoban za službu, nevažeći) danas ima i pejorativno značenje, imajući u vidu i njegovo etimološko značenje po kome su osobe sa različitim stepenom oštećenjem označavani kao nesposobni, odnosno nevažeći.
Nakon ovog termina, koji se smatra nekorektnim, u upotrebu na istom jezičkom području ulazi reč hendikep/hendikepirani (handicap/handicapped), koja označava smetnju, otežavanje, a izvedeni termin znači ometen, otežan, razvojno ometen. Mnogo žire znaćenje termina proizvodilo je negativne asocijacije kada se on odnosio na osobe sa invaliditetom (Petrović, 2007; Mirić, 2015:116-117). Negativne asocijacije koje upotreba ovog termina proizvodi su još više potencirane njegovim etomološkim značenjem. Naime, prema Oksfordovom rečniku savremenog engleskog jezika reč hendikep (handicaped) može imati i negativno, uznemirujuće značenje jer označava trajno stanje koje nekog onemogućava da koristi svoj um ili deo tela (Hornby, 2000:583). uklonimo barijere
Termin osoba sa invaliditetom (person with disabilities) potiče iz stava da se invaliditet ne odnosi na celu osobu, što je sadržano u reči invalid/invalitkinja (engl. disabled) već upućuje na jednu od njenih karakteristika, tj. na deo identiteta. Ovaj termin potekao je iz SAD; dosledno se koristi u Zakonu o Amerikancima s invaliditetom, Standardnim pravilima UN za izjednačavanje mogućnosti koje se pružaju osobama s invaliditetom, Međunarodnoj konvenciji o pravima osoba s invaliditetom, a usvojile su ga mnoge države. Po Konvenciji termin osobe sa invaliditetom obuhvata osobe koje imaju dugoročna fizička, mentalna, intelektualna ili senzorna oštećenja koja u sadejstvu sa različitim barijerama mogu otežati puno i efektivno učešće ovih osoba u društvu na osnovu jednakosti sa drugima (Ružičić-Novković, 2014:10).
Od svih navedenih izraza najnegativnije značenje ima termin „osoba sa posebnim potrebama“. Ovo iz razloga jer posebne potrebe uistinu ne postoje. Činjenica da neka osoba na drugačiji način u odnosu na druge ljude zadovoljava svoje svakodnevne potrebe ni na koji način ne ukazuje na njihovu „posebnost“. Zbog toga, prema mišljenju autora, ovaj termin ne treba upotrebljavati. uklonimo barijere
U lingvističkim krugovima postoje misljenja da je najbolje opisno označavati osobe sa invaliditetom. Takođe, postoji predlog da se umesto termina „osoba sa invaliditetom“ koji je često neodređen koristi termin „onesposobljena osoba“ (Ružičić-Novković, 2014:82). Iako je termin „osoba sa invaliditetom“ u zvaničnoj upotrebi u gotovo svim pravnim dokumentima nacionalnog i međunarodnog karaktera ovaj predlog ne bi trebalo unapred odbacivati jer može predstavljati značajan doprinos razrešavanju brojnih terminoloških dilema koje prate upotrebu jezika invalidnosti jer naglašava društvenu uslovljenost invaliditeta. U rešavanju terminoloških pitanja u vezi sa označavanjem osoba sa invaliditetom bi trebalo postići širu društvenu saglasnost, imajući u vidu značaj ovog pitanja za ukupni društveni položaj ove kategorije stanovništva (Mirić, 2015: 117-118). uklonimo barijere
Sasvim je jasno da nije postignut konsenzus o pravilnom označavanju osoba sa invaliditetom u našem društvu. Rasprave o jeziku invalidnosti još uvek traju i njih bi trebalo konstruktivno sagledavati i analizirati iznete predloge.
Izvori:
- Hornby, A. S. (2000) Oxford Advanced Learner‘s Dictionary. Oxford:Oxford University Press.
- Mirić, F. (2015). Jezik invalidnosti kao faktor viktimizacije osoba sa invaliditetom, Temida, Viktimološko društvo Srbije i „Prometej“, Beograd, god.18, br.1 , str. 111-126.
- Petrović, J.(2007) Jezik invalidnosti i dominantni teorijski okviri proučavanja kao indikator socijalnog položaja osoba sa invaliditetom, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini br. XXVI, str. 259-270.
- Ružičić-Novković, M.M., (2014) Predstavljanje osoba sa invaliditetom u medijskom diskursu Srbije, Centar „Živeti uspravno“, Novi Sad
