Oblici diskriminacije prema osobama sa invaliditetom

Autor: Dr Filip Mirić

Foto: Pixabay.com

Diskriminacija osoba sa invaliditetom je veoma kompleksna društvena pojava. Ona se može pojaviti u mnogo različitih formi. Zbog toga je veoma važno prepoznati diskriminaciju i adekvatno regovati na nju. U nastavku će, u najkraćim crtama biti prikazani pojedini oblici diskriminacije prema osobama sa invaliditetom, shodno odredbama Zakona o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom („Službeni glasnik RS“, br.33/2006, 13/2016, u daljem tekstu: ZD).

Najpre, treba razumeti šta je diskriminacija u normativnom smislu. Izrazi “diskriminacija” i “diskriminatorsko postupanje” označavaju svako pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva) u odnosu na lica ili grupe, kao i na članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koje se zasniva na invalidnosti ili razlozima u vezi sa njom (čl.3. ZD).

Zakonodavac prepoznaje neposrednu i posrednu diskriminaciju, kao i povredu načela jednakih prava i obaveza. eposredna diskriminacija postoji ako se lica ili grupa (u daljem tekstu: diskriminisani), u istoj ili sličnoj situaciji, bilo kojim aktom ili radnjom, stavljaju ili su stavljeni u nepovoljniji položaj ili bi mogli biti stavljeni u nepovoljniji položaj zbog njegove, odnosno njihove invalidnosti.

Posredna diskriminacija postoji ako se diskriminisani, zbog njegove invalidnosti, stavlja u nepovoljniji položaj donošenjem akta ili preduzimanjem radnje koja je prividno zasnovana na načelu jednakosti i nediskriminacije, osim ako je taj akt ili radnja opravdana zakonitim ciljem, a sredstva za postizanje tog cilja su primerena i nužna.

Diskriminacija postoji i u slučaju: ako se prema diskriminisanom postupa gore nego što se postupa ili bi se postupalo prema drugome, isključivo ili uglavnom zbog toga što je diskriminisani tražio, odnosno namerava da traži pravnu zaštitu od diskriminacije ili zbog toga što je ponudio ili namerava da ponudi dokaze o diskriminatorskom postupanju  i ako se prema diskriminisanom očigledno ponižavajuće postupa, isključivo ili uglavnom zbog njegove invalidnosti.. Diskriminacijom se smatra i pozivanje i navođenje na diskriminaciju i pomaganje u diskriminatorskom postupanju (čl.6 i 7 ZD).

Povreda načela jednakih prava i obaveza postoji:

1. ako se diskriminisanom isključivo ili uglavnom zbog njegove invalidnosti neopravdano uskraćuju prava i slobode, odnosno nameću obaveze, koje se u istoj ili sličnoj situaciji ne uskraćuju ili ne nameću drugom licu ili grupi;
2. ako su cilj ili posledica preduzetih mera neopravdani;
3. ako ne postoji srazmera između preduzetih mera i cilja koji se ovim merama ostvaruje.

Ne smatraju se povredom načela jednakih prava i obaveza niti diskriminacijom:

1. odredbe zakona, propisa, kao ni odluke ili posebne mere donete u cilju poboljšanja položaja osoba sa invaliditetom, članova njihovih porodica i udruženja osoba sa invaliditetom, kojima se pruža posebna podrška, neophodna za uživanje i ostvarivanje njihovih prava pod istim uslovima pod kojima ih uživaju i ostvaruju drugi;
2. donošenje, odnosno zadržavanje postojećih akata i mera čiji je cilj otklanjanje ili popravljanje nepovoljnog položaja osoba sa invaliditetom kojima se pruža posebna podrška (čl.7 i 8. ZD).

Kao posebno teški oblici diskriminacije označeni su izazivanje i podsticanje neravnopravnosti ili netrpeljivosti prema osobama sa invaliditetom; propagiranje ili smišljeno vršenje diskriminacije od strane organa javne vlasti u postupku pred tim organom, putem javnih glasila, u političkom životu, prilikom pružanja javnih usluga, u oblasti radnih odnosa, obrazovanja, kulture, sporta i sl (čl.9. ZD).

Posebno teški slučajevi diskriminacije se odnose na konkretne životne situacije u kojima se mogu naći osobe sa invaliditetom. Ovde spadaju:

Diskriminacija osoba sa invaliditetom od strane organa javne vlasti

 Diskriminacija osoba sa invaliditetom od strane organa javne vlasti uključuju sledeća ponašanja:

1. uskraćivanje prava osobi sa invaliditetom, ako se ovo pravo u istim okolnostima priznaje osobama bez invaliditeta;
2. postavljanje posebnih uslova za ostvarivanje prava osobi sa invaliditetom, osim ako takve uslove ne opravdavaju razlozi opšte, lične i imovinske bezbednosti, koje organ javne vlasti mora posebno naznačiti;
3. uskraćivanje prava u okviru diskrecionog ovlašćenja, ako je do uskraćivanja došlo zbog invalidnosti podnosioca zahteva;
4. vođenje postupka ostvarivanja prava osoba sa invaliditetom na način koji faktički onemogućuje ili znatno otežava ostvarenje prava.

Posebno težak oblik diskriminacije zbog invalidnosti jeste uznemiravanje, vređanje i omalovažavanje osoba sa invaliditetom od strane nosilaca javnih funkcija i lica zaposlenih u organima javne vlasti u toku postupka ostvarivanja prava osoba sa invaliditetom, zbog njene invalidnosti (čl.11. ZD).

Diskriminacija u vezi sa udruženjima

1. odbijanje zahteva za učlanjenje u udruženje osobi sa invaliditetom zbog njene invalidnosti;
2. postavljanje posebnih uslova za učlanjenje osoba sa invaliditetom u udruženje;
3. uskraćivanje prava osobi sa invaliditetom da bira i bude birana u organe upravljanja udruženja;
4. postavljanje posebnih uslova za izbor osoba sa invaliditetom u organe upravljanja udruženja.

Diskriminacija na osnovu invalidnosti u pogledu dostupnosti usluga naročito obuhvata:

1. odbijanje pružanja usluga osobi sa invaliditetom, osim ako bi pružanje usluge ugrozilo život ili zdravlje osobe sa invaliditetom ili drugog lica;
2. pružanje usluge osobi sa invaliditetom pod drugačijim i nepovoljnijim uslovima od onih pod kojima se usluga pruža drugim korisnicima, osim ako bi pružanje usluge pod redovnim uslovima ugrozilo život ili zdravlje osobe sa invaliditetom ili drugog lica;
3. odbijanje da se izvrši tehnička adaptacija objekta neophodna da bi se usluga pružila korisniku sa invaliditetom (čl.13. ZD). Posebno težak oblik diskriminacije zbog invalidnosti jeste uznemiravanje, vređanje i omalovažavanje osoba sa invaliditetom – korisnika usluge zbog njene invalidnosti, kada te radnje vrši lice koje neposredno pruža uslugu ili njemu nadređeno lice (čl.15).

Diskriminacija u vezi sa zdravstvenim uslugama

 Posebno težak slučaj diskriminacije zbog invalidnosti jeste svaka diskriminacija osoba sa invaliditetom prilikom pružanja zdravstvenih usluga. Diskriminacijom osoba sa invaliditetom prilikom pružanja zdravstvenih usluga smatra se:

1. odbijanje da se pruži zdravstvena usluga osobi sa invaliditetom zbog njene invalidnosti;
2. postavljanje posebnih uslova za pružanje zdravstvenih usluga osobama sa invaliditetom ako ti uslovi nisu opravdani medicinskim razlozima;
3. odbijanje postavljanja dijagnoze i uskraćivanje odgovarajućih informacija o trenutnom zdravstvenom stanju, preduzetim ili nameravanim merama lečenja i rehabilitacije osobi sa invaliditetom zbog njene invalidnosti;
4. svako uznemiravanje, vređanje ili omalovažavanje osobe sa invaliditetom u toku boravka u zdravstvenoj ustanovi zbog njene invalidnosti (čl.17.ZD).

Diskriminacija u vezi sa vaspitanjem i obrazovanjem

1. uskraćivanje prijema deteta predškolskog uzrasta, učenika, odnosno studenta sa invaliditetom u vaspitnu odnosno obrazovnu ustanovu koja odgovara njegovom prethodno stečenom znanju, odnosno obrazovnim mogućnostima;
2. isključenje iz vaspitne, odnosno obrazovne ustanove koju već pohađa dete predškolskog uzrasta, učenik, odnosno student sa invaliditetom iz razloga vezanih za njegovu invalidnost;
3. postavljanje neinvalidnosti kao posebnog uslova za prijem u vaspitnu odnosno obrazovnu ustanovu, uključujući podnošenje uverenja o zdravstvenom stanju i prethodnu proveru psihofizičkih sposobnosti, osim ako je taj uslov utvrđen u skladu sa propisima kojima se uređuje oblast obrazovanja (čl.17. ZD)

Posebno težak oblik diskriminacije zbog invalidnosti jeste uznemiravanje, vređanje i omalovažavanje invalidnog deteta predškolskog uzrasta, učenika, odnosno studenta zbog njegove invalidnosti, kada te radnje vrši vaspitač, nastavnik ili drugo lice zaposleno u vaspitnoj, odnosno obrazovnoj ustanovi (čl.20. ZD).

Josh Appel, unsplash.com

Diskriminacija u vezi sa zapošljavanjem i radnim odnosom

Zabranjeno je vršiti diskriminaciju zbog invalidnosti u zapošljavanju i ostvarivanju prava iz radnog odnosa prema:

1. osobi sa invaliditetom koja traži zaposlenje;
2. pratiocu osobe sa invaliditetom koji traži zaposlenje;
3. zaposlenoj osobi sa invaliditetom;
4. zaposlenom pratiocu osobe sa invaliditetom.

Pod osobom koja traži zaposlenje, u smislu ovog zakona, smatra se osoba uredno prijavljena službi nadležnoj za zapošljavanje u skladu sa zakonom kojim se uređuje zapošljavanje. Pod pratiocem osobe sa invaliditetom, u smislu ovog zakona, smatra se svako lice, bez obzira na srodstvo, koje živi u zajedničkom domaćinstvu sa osobom sa invaliditetom i trajno joj pomaže u zadovoljavanju svakodnevnih životnih potreba bez novčane ili druge materijalne naknade (čl.21. ZD).

Diskriminacijom zbog invalidnosti u zapošljavanju smatra se:

1. neprimanje u radni odnos osobe sa invaliditetom ili pratioca osobe sa invaliditetom zbog invalidnosti, odnosno zbog svojstva pratioca osobe sa invaliditetom;
2. postavljanje posebnih zdravstvenih uslova za prijem u radni odnos osobe sa invaliditetom, osim ako su posebni zdravstveni uslovi za obavljanje određenih poslova utvrđeni u skladu sa zakonom;
3. prethodna provera psihofizičkih sposobnosti koje nisu u neposrednoj vezi sa poslovima za koje se zasniva radni odnos; odbijanje da se izvrši tehnička adaptacija radnog mesta koja omogućuje efikasan rad osobe sa invaliditetom, ako troškovi adaptacije ne padaju na teret poslodavca ili nisu nesrazmerni u odnosu na dobit koju poslodavac ostvaruje zapošljavanjem osobe sa invaliditetom (čl.23. ZD).

Diskriminacijom zbog invalidnosti u ostvarivanju prava iz radnog odnosa smatra se:

1. određivanje manje zarade zbog invalidnosti zaposlenog, nezavisno od radnog učinka;
2. postavljanje posebnih uslova rada zaposlenom sa invaliditetom, ako ti uslovi neposredno ne proističu iz zahteva radnog mesta;3. postavljanje posebnih uslova zaposlenom sa invaliditetom za korišćenje drugih prava iz radnog odnosa koja pripadaju svakom zaposlenom (čl.24. ZD).

Posebno težak oblik diskriminacije zbog invalidnosti jeste uznemiravanje, vređanje i omalovažavanje zaposlenog sa invaliditetom od strane poslodavca, odnosno neposredno nadređenog lica u radnom procesu, zbog njegove invalidnosti (čl.26. ZD).

Diskriminacija u vezi sa prevozom

Zabranjeno je vršiti diskriminaciju zbog invalidnosti u prevozu u svim granama saobraćaja.  U diskriminatorna ponašanja u saobraćaju spadaju:

1. odbijanje da se preveze putnik sa invaliditetom;
2. odbijanje posade prevoznog sredstva da pruži fizičku pomoć putniku sa invaliditetom ako bez takve pomoći putnik sa invaliditetom ne može da koristi prevozničku uslugu i ako se pružanjem pomoći ne ugrožava bezbednost saobraćaja;
3. utvrđivanje nepovoljnijih uslova prevoza za putnike sa invaliditetom, naročito uslova plaćanja, osim u meri u kojoj su ti uslovi opravdani tehničkim zahtevima ili neophodnim povećanim troškovima prevoza putnika sa invaliditetom (čl.27. ZD).

Posebno težak oblik diskriminacije zbog invalidnosti predstavlja uznemiravanje, vređanje i omalovažavanje putnika sa invaliditetom u toku putovanja od strane posade prevoznog sredstva, zbog njegove invalidnosti (čl.29. ZD).

Diskriminacija u vezi sa bračnim i porodičnim odnosima

Zabranjena je svaka diskriminacija u ostvarivanju prava iz bračnih i porodičnih odnosa zbog invalidnosti.

Ova diskriminacija podrazumeva sedeća ponašanja:

1. uskraćivanje prava na brak osobama sa invaliditetom;
2. postavljanje posebnih uslova za sklapanje braka osoba sa invaliditetom;
3. postavljanje posebnih uslova osobama sa invaliditetom za vršenje roditeljskog prava (čl.30 ZD).

Zakonom je utvrđen i solidan procesnopravni okvir za ostvarivanje zaštite od diskriminacije. Ovaaj sumarni i normativni prikaz oblika diskriminacije prema osobama sa invaliditetom ima informativni karakter i namenjen je prepoznavanju diskriminacije u svakodnevnom životu. Jedino će na taj način antidiskriminaciono zakonodavstvo Republike Srbije dobiti svoj puni smisao.

.Izvori:

– Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom („Službeni glasnik RS“, br.33/2006, 13/2016